अक्षांश र देशान्तर (Latitude and Longitude)
- अक्षांश (Latitude) र देशान्तर (Longitude) भौगोलिक समन्वय प्रणालीमा समन्वयहरू प्रतिनिधित्व गर्ने एकाइहरू हुन् अर्थात पृथ्वीको सतहमा सही स्थानहरू चिनाउन प्रयोग गरिने समन्वय प्रणालीहरू,
१. अक्षांश (Latitude):
- परिभाषा: अक्षांश एक भौगोलिक समन्वय हो जसले पृथ्वीको सतहमा बिन्दुको उत्तर-दक्षिण स्थिति निर्दिष्ट गर्दछ,
- मापन:
- डिग्री (°), मिनेट ('), र सेकेन्ड (") मा मापन,
- मानहरू भूमध्य रेखामा 0° देखि उत्तरी ध्रुवमा 90° उत्तर (N) र दक्षिण ध्रुवमा 90° दक्षिण (S) सम्म,
- अक्षांश रेखाहरू (समानान्तर):
- अक्षांश रेखाहरू एकअर्कासँग समानान्तर हुन्छन् र पृथ्वीको वरिपरि तेर्सो रूपमा दौडिन्छन्,
- प्रत्येक रेखाले पूर्ण वृत्तलाई प्रतिनिधित्व गर्छ, जसमा भूमध्य रेखा सबैभन्दा ठूलो हुन्छ,
- समानान्तरहरू परिधिमा घट्छन् जब तिनीहरू ध्रुवहरू तिर जान्छन्,
- अक्षांशको महत्त्वपूर्ण रेखाहरू:
- भूमध्य रेखा (0°): पृथ्वीलाई उत्तरी र दक्षिणी गोलार्धमा विभाजन गर्दछ,
- कर्कट रेखा (23.5° N): उत्तरी सीमा जहाँ सूर्य सीधै माथि हुन सक्छ,
- मकर राशिको उष्णकटिबंधीय (23.5° S): दक्षिणी सीमा जहाँ सूर्य सिधै माथि हुन सक्छ,
- आर्कटिक सर्कल (66.5° N): ध्रुवीय क्षेत्रको उत्तरी सीमा,
- अन्टार्कटिक सर्कल (66.5° S): ध्रुवीय क्षेत्रको दक्षिणी सीमा,
- अक्षांशमा आधारित जलवायु क्षेत्रहरू:
- उष्णकटिबंधीय क्षेत्र: क्यान्सरको उष्णकटिबंधीय र मकर राशिको उष्णकटिबंधीय बीच; लगातार तातो,
- समशीतोष्ण क्षेत्र: उष्णकटिबंधीय र ध्रुवीय घेराहरू बीच; मौसमी तापमान परिवर्तनहरू अनुभव गरिन्छ,
- ध्रुवीय क्षेत्रहरू: आर्कटिक र अन्टार्कटिक घेराहरू भित्र; चरम दिनको प्रकाश भिन्नता संग धेरै चिसो,
- अक्षांश र दिनको प्रकाश:
- अक्षांशले वर्षभरिको दिनको लम्बाइलाई असर गर्छ,
- भूमध्य रेखाको नजिक, दिनको उज्यालो लगभग वर्षभरि नै स्थिर रहन्छ,
- ध्रुवको नजिक, दिन र रात ध्रुवीय क्षेत्रहरूसँग, मौसम अनुसार दिनको प्रकाश महत्त्वपूर्ण रूपमा भिन्न हुन्छ,
- अक्षांशको प्रयोग:
- पृथ्वीमा सटीक स्थानहरू निर्धारण गर्न देशान्तरसँग संयोजनमा प्रयोग गरिन्छ,
- नेभिगेसन, म्यापिङ र जलवायु ढाँचाहरू बुझ्नको लागि महत्त्वपूर्ण,
- भौगोलिक अनुसन्धान, GPS प्रविधि र विभिन्न पृथ्वी विज्ञान अनुप्रयोगहरूको लागि महत्त्वपूर्ण,
- द्रुत तथ्यहरू:
- ०° अक्षांशलाई भूमध्य रेखा भनिन्छ,
- अक्षांशको प्रत्येक डिग्री बीचको दूरी लगभग १११ किलोमिटर (६९माइल) रहेको छ,
- समानान्तर रेखाहरू छोटो हुँदै जान्छ जब हामी ध्रुवहरूमा जान्छौं,
- केवल अक्षांश रेखाहरू मात्र समान दूरीमा रहेका हुन्छन, जबकि देशान्तर रेखाहरू पोलहरूमा खुम्चिदैं जान्छन,
२. देशान्तर (Longitude):
- परिभाषा: देशान्तर (Longitude) पृथ्वीको सतहमा रहेको कुनै बिन्दुको पूर्व-पश्चिम स्थिति निर्धारण गर्ने भौगोलिक निर्देशाङ्क हो,
- मापन:
- डिग्री (°), मिनेट ('), र सेकेन्ड (") मा मापन,
- मानहरू प्राइम मेरीडियनको ०° देखि पूर्व (E) मा १८०° र पश्चिम (W) मा १८०° सम्म हुन्छन्, जुन अन्तर्राष्ट्रिय मिति रेखामा छ,
- देशान्तरका रेखाहरू (मेरिडियनहरू):
- देशान्तरका रेखाहरूलाई मेरिडियनहरू पनि भनिन्छ, जसले उत्तर ध्रुवदेखि दक्षिण ध्रुवसम्म ठाडो रूपमा यात्रा गर्छन्,
- समरेखाहरू (Parallel) भन्दा फरक, मेरिडियनहरू समदूरीमा हुँदैनन्; ध्रुवतिर पुग्दा यी रेखाहरू आपसमा मिल्छन् र भूमध्यरेखामा सबैभन्दा टाढा रहन्छन्,
- महत्त्वपूर्ण देशान्तर रेखाहरू:
- प्राइम मेरीडियन (0°): देशान्तर मापनको सुरुवाती बिन्दु हो, जसले इङ्ग्ल्यान्डको ग्रिनवीचबाट यात्रा गर्दै पृथ्वीलाई पूर्वी र पश्चिमी गोलार्धमा विभाजन गर्छ,
- अन्तर्राष्ट्रिय मिति रेखा (approximately 180°): यो रेखा प्राइम मेरीडियनको विपरीत दिशामा अवस्थित छ र यहाँ मिति एक दिनले परिवर्तन हुन्छ। यसले देशहरूलाई विभाजन नगर्नका लागि १८०° देशान्तरलाई केहि ठाउँमा तिरछो बनाएको छ,
- समय क्षेत्रहरूमा देशान्तरको भूमिका:
- पृथ्वीले २४ घण्टामा ३६०° घुम्छ, त्यसैले प्रत्येक समय क्षेत्र झण्डै १५° देशान्तर मा पर्दछ,
- पूर्वतर्फ जाँदा समय अगाडि बढ्छ भने पश्चिमतर्फ जाँदा समय पछाडि सर्छ,
- सामञ्जस्यपूर्ण सार्वभौमिक समय (Coordinated Universal Time) को मापदण्डको रूपमा प्राइम मेरीडियन प्रयोग हुन्छ,
- देशान्तर र दूरी:
- भूमध्यरेखामा प्रत्येक डिग्री देशान्तर झण्डै १११ किलोमिटर (६९ माइल) को दुरी ओगट्छ,
- मेरिडियनहरू बीचको दूरी ध्रुवतिर जाँदा घट्दै जान्छ र ध्रुवमा ० किलोमिटर हुन्छ,
- देशान्तरको प्रयोगहरू:
- पृथ्वीको कुनै पनि स्थानलाई अक्षांशसँग संयोजन गरेर ठ्याक्कै स्थान निर्धारण गर्न प्रयोग गरिन्छ,
- नेभिगेसन, GPS, र वैश्विक नक्सांकनको लागि अत्यावश्यक,
- समय गणना, समय क्षेत्र समन्वय, र भू-स्थान निर्धारण प्रविधिमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ,
- द्रुत तथ्यहरू:
- ०° देशान्तर प्राइम मेरीडियन हो,
- पूर्वी गोलार्ध प्राइम मेरीडियनको पूर्वतर्फ १८०° सम्म फैलिएको छ र पश्चिमी गोलार्ध यसका पश्चिमतर्फ १८०° सम्म फैलिएको छ,
- देशान्तर समय गणना गर्न अपरिहार्य छ र यसलाई २४ वैश्विक समय क्षेत्रहरूको स्थापनामा प्रयोग गरिन्छ,
